Bu yazıyı yıllar önce kaleme almıştım. Safa Kılıçlıoğlu'nun sahibi olduğu ve Yazı İşleri Müdürlüğünü yaptığım siyasi dergi Meydan'da yayınlamıştık. Tam 44 yıl sonra özetleyerek de olsa tekrarlamak istedim...
28 Ekim 1923 gecesi M. Kemal kararlıydı. Lozan Antlaşması'nın imzalanmasıyla birlikte önder kadroda bir kopukluk oluştu. Hele Başbakan Rauf Bey'in -Orbay- çekilmesi iyice moralleri bozdu.
Kabine istifa etmişti. Yenisi kurulamıyordu. Bir Başbakan da bulunamıyordu. Gazi Mustafa Kemal bu durum karşısında rahatsızdı. Uzun düşüncelerden sonra bu işi nasıl sonlandıracağını kararlaştırdı. 27 Ekim'de istifa eden kabinenin yerine İstanbul'u mesken seçenlerin aday belirleme baskılarıyla karşı karşıya kalmıştı. Bu işleri grup çalışmalarına bıraktı. 28 Ekim'de nabız yoklamalarına başladı. O gece Çankaya'da bir toplantı düzenledi. Davet ettikleri arasında İsmet Paşa, Millî Savunma Bakanı Kâzım, eski kolordu kumandanlarından Sinop Mebusu Kemalettin Sami ve Millî Mücadelede Kocaeli Grubu'nu yöneten Halit Paşa bulunuyordu. Gazi, Rize Mebusu Ekrem ve Afyon Mebusu Ruşen Eşref Beyleri de yemeğe alakoydu. İşte bu yemekte arkadaşlarına:
"Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz." dedi. Bu toplantı bittikten sonra Gazi sadece İsmet Paşa'yı alıkoydu. Birlikte masanın başına geçtiler. 20 Ocak 1921 tarihli Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun bazı maddelerini değiştiren bir tasarı hazırladılar.
29 Ekim günü grup öğleden önce toplandı. Yine kabine konusuna girildi. Recep Bey -Peker- kabinenin kuruluşunun değiştirilmesi gereğinde ısrar etti. Yine fikir çatışması başladı. Sonunda Gazi'nin olaya el koyması istendi. Paşa Meclis'e geldi. Hazır ve kararlıydı. Gruba beyanı oldukça kısa oldu.
"Efendiler, vekiller heyetinin tespitinde fikir karmaşası hasıl olduğu görüldü. Bana bir saat izin verin size çözüm yolunu arz edeceğim." Teklif onaylandı. O bir saat içinde Meclis'teki odasına lüzum gördüğü kişileri çağırdı. Onlara sırrını açıkladı. Sonra Fethi Bey'e -Okyar- yeni rejimin Cumhuriyet olacağını bildirdi. Hararetli tartışmalar başladı. Gazi'nin teklifine yani Cumhuriyet ilanına kimse cephe almadı. Bazı genel sözlerle geciktirme veya savsaklama konuşmaları da azdı. Hatiplerin tamamına yakını Cumhuriyet'i savundular.