Her insanın bir hakikat-i sabitesi vardır. Bu hakikat-i sabite o insan için hakikat-i uzmadır. Hakikat-i uzması kendisine açılan ve onunla bütünleşen insan hem bu dünyada hem de öte dünyada en bahtiyar, en mesut insandır.
İnsanların hakikat-i sabiteleri altı
nevidir: Vechullah, Sıbğatullah, Eminullah, Veliyullah, Nurullah ve
Ruhullah. Her insanda bu altı hakikatten birisi hakikat-i sabite,
hakikat-i uzma olarak bulunur. Bu hakikatler esasen o insanın
mahiyet ve karakterini de şekillendirir.
Toplumların önder, lider ve öncülerinde bu hakikat-i sabite daha
çok “vechullah”tır. Çok yönlü kabiliyetli, istidatlı, sanatkâr
insanlarda bu hakikat-i sabitenin “sıbğatullah” olduğu görülür.
Bürokrat yapılı kişiler “eminullah” hakikat-i sabitesine
mazhardırlar. Sofi meşreplerin hakikat-i sabitesi ekseriyet
itibariyle “veliyullah”tır. Alim, allame, ilim ehli ve filozofların
hakikat-i sabitesi “Nurullah”tır. Ruhullah hakikat-i sabitesi
sadece nebilere mahsustur. Nebilere doğrudan varis olan alimler de
konum ve derecelerine göre bu hakikatten istifade
ederler.
Söz konusu açılım bize bir gerçeği haykırır: Değersiz insan yoktur. Her insan kendi mahiyetinde bu ulvi hakikatlerden birini saklar. Bütün mesele insanın kendi hakikatine uyanabilmesi, kendi hakikat-i sabitesiyle barışabilmesidir. Hakiki terbiye de ancak bu şekilde gerçekleşir.
Tasavvufi gelenek, insan karakterinin oluşumunu onda galip olan ilahi isme dayandırır. Bu bakış açısı bize söz konusu ettiğimiz altı nevi hakikat-i sabitenin hangi ilahi isimlere dayandığını ifşa eder. Vechullah hakikat-i sabitesinin mazharlarında bu galip isim “Hu”dur. Sıbgatullah hakikat-i sabitesine mazhar olanlarda galip isim “Şekur”dur. Eminullah hakikat-i sabitesine mazhar olanlar “Zahir” ismine, veliyullah hakikat-i sabitesine mazhar olanlar ise “Batın” ismine mazhardırlar. Nurullah hakikat-i sabitesinin galip ismi “Hakim”dir. Ruhullah hakikat-i sabitesine mazharların galip ismi ise Lafzatullahtır.
Her hakikat-i sabite hangi ilahi galip isme mazhar ise, o ismin anlamı ve muhtevası doğrultusunda bir terbiyeye tabi tutulmalıdır. Yoksa terbiye eksik hatta yanlış olur.