Dile getirmeye çalıştığımız nizamın esası “ahlâk” olduğu için bu konuda sözü uzatmasak dahi bir iki, belki üç yazı gerekiyor. Bu yazılarda kılavuzum Elmalılı Hamdi Yazır’ın “Hak Dini Kur’an Dili” adlı tefsiridir. Cenab-ı Allah’a ibadet etmedeki hürmet, insan vicdanı için mümkün olan her türlü yükselmenin üstündedir.
“İşittik ve iman ettik” diyen ruhlar tam bir teslimiyetle şöyle derler: “Allah’tan başkasına baş eğmem. Bu can, bu vicdan ve bu hürriyet bende O’nun emanetidir. O’nun yoluna her şeyi feda ederim. Bu uğurda acılara katlanır, haksızlığa karşı çıkarım. Ölürsem böyle bir imanla ölürüm. Allah’tan geldim yine O’na giderim. Ben O’nun bir kuluyum. Kendime kalırsam bir hiç, O’na bağlanmakla her şeyim”.
Hamdi Bey “Fatiha tefsiri”nde “İyyake na’büdü ve iyyae nesteiyn”i açıklarken “ben değil biz” dendiğini söylüyor.
“Biz” ile Hz. Peygamber’in ashabına işaret edilmekle ve o hayatı örnek alacak ümmet kastedilmektedir. Bu âdemoğlu ile Cenab-ı Hak arasında yapılmış bir sözleşmedir. Kul imanın gereğini yapma konusunda acizdir, bu sebeple “Ancak sana kulluk ve ibadet ederiz, ancak senden yardım dileriz” diyor. Ben değil biz; yani bir topluluk”.
Hamdi Bey’i dinleyelim: “Burada Allah ile kullar arasında bir anlaşma şeklinde gayet derin ve gayet kapsamlı bir bey’at akdi, hukukî bir sözleşme ifade edilmiş ve yazılmış oluyor ki en derin, en büyük bir yaratılış kanununun (Hududullah) yani pratik ve sosyal bir sırrın, güzel söylemenin özlü bir açıklamasıdır.”
Rahmet kulluktan öncedir, fakat kulluk da yardım dilemekten öncedir. Demek ki vazife istemek haktan öncedir. Halbuki Hakk’ın rahmeti ve hakkın oluşması daha öncedir. Burada vazife ve hak arasındaki âdil ilişki bulunuyor. Dolayısıyla Hz. Peygamber “Allah’ın ahlâkı ile ahlâklanınız” buyurmuştur.