“Orhun Âbideleri”ni Göktürk
devlet adamları dikmişlerdir. Bu kitabelere eski Türkler “Bengü
Taş” derlermiş. Bu taşlar, Orhun Irmağı’nın eski yatağındadır.
Göktürklerin diktikleri kitabe anıtlar, bu yazıda mevzu edilmekte
olan üç adetten ibaret değildir.
Orhun Âbidelerinden ilki, dört
Göktürk hakanına vezirlik yapmış olan Bilge Tonyukuk tarafından
dikilmiştir. Diğer iki Orhun Âbidesi muhteva itibarıyla birinci
kitabeden daha kıymetlidir. Bu ikisini Yulığ Tigin adında bir
Göktürk şehzadesi, Kutluk Han’ın evlatları Kültigin ve Bilge Kağan
adlarına yazdırıp diktirmiştir.
Bilge Tonyukuk, kitabede devrin
Türk tarihinden ve yaşadıklarından söz etmekte, tecrübeli bir
yönetici olarak nasihat vermekte ve görüşlerini dile
getirmektedir.
Diğer iki kitabede ise idarenin
bozulması, idarecilerin birbirine düşmesi, Çinlilerin sundukları
türlü hilelere kapılmaları, bunun neticesinde ülkenin Çinliler
tarafından işgal edilmesi gibi mevzularla düşmana karşı verilen
istiklal mücadelesi anlatılmaktadır.
Göktürk Devleti’nin ilk kurucusu
Bumin Kağan’dır. Fakat bağımsızlık, 50 yıl sürmüştür. Çinliler
ipek, menfaat ve kadın gibi tuzaklarla 50 yıl sonra bu Göktürkleri
yıkıp esaretlerine aldılar. Esaret dönemi de 50 sene sürdü. Milleti
bu zilletten kurtaran, İltiriş Kutluk Han ve sadık arkadaşlarıdır.
Bu hakan, hem Çinlilere ve hem de içeride onlara dost olan Türk
boylarına karşı mücadele vererek Göktürk Devleti’ni tekrar kurdu.
Öldüğünde çocukları küçüktü. Bu sebeple yerine kardeşi Kapagan
Kağan geçti. Ancak bu hükümdar, millî çizgiden uzaklaşarak Çin’e
yaklaştı. Bunun üzerine ülkede kargaşa çıktı. Boylar ayaklandılar,
Kapanak Kağan öldürüldü.
Bu zaman zarfında İltiriş Kutluk
Han’ın çocukları Bilge Kağan ve kardeşi Kültigin yetişmişlerdi.
Bilge Kağan, kardeşinin desteğiyle tahta çıktı. İçeride
bozgunculara, dışarıda Çinlilere karşı savaştı. Birçok zaferler
kazandı. Devlette birlik ve dirliği tesis ettikten başka Çin’i de
haraca bağladı.