Liseliler meşru müdafaada

On yıl kadar oluyor. Her yıl haziranın ilk pazarında yapılan Galatasaray Pilav Günü’nde eski sınıf arkadaşlarımla sohbet ediyorduk. 191 Gündüz Can okuduğu dergileri sıralarken uyardım: 
- O dergiye dikkat et! Hiç güvenilir değildir. 
- Ben, diye yanıtladı dostum, Thompson’da okudum, söylenenleri aklımın süzgecinden geçiririm. 
Haklıydı, biz yalnız Fransızlardan değil, Türk hocalarımızdan da, sorgulayıcı laik eğitim görmüştük. 
Yalnız benim okuluma özgü bir durum değildi bu, Cumhuriyetin temelinde sorgulayıcı, laik eğitim vardı. 
Geri kalmışlığa karşı eğitim seferberliği yalnız Cumhuriyetin değil, Osmanlı’nın da denediği bir yoldu. İttihatçılar da, eğitim seferberliğini yürüttüler, Abdülhamit de, okullaşmayı geliştirme yolunda hamleler yaptı. 
Cumhuriyetin onlardan büyük farkı, 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat ile eğitim ikiliğini ortadan kaldırıp laik eğitimi temel haline getirmesiydi. 
Kızlarla erkeklerin bir arada okudukları, laik karma eğitim demokrattı, sorgulayıcıydı, ezbere dayanmıyordu, Cumhuriyetin büyük eğitim seferberliğinin temelini oluşturan bu eğitim aynı zamanda aydınlanmacıydı.

***

Geri kalmışlığa karşı mücadele eden, çağdaş uygarlık düzeyini yakalamayı amaçlayan Cumhuriyet bunu aydınlanmacı, sorgulayıcı, karma laik eğitim yoluyla gerçekleştirmeyi amaçlıyordu. 
Cumhuriyetin gerçek ordusu Milli Eğitim, Mustafa Kemal’in gerçek askerleri ise öğretmenlerdi. 
Cumhuriyet devrimleri bu yolla yaygınlaştı ve kökleşti ülkede. 
Köy Enstitüleri, köylü nüfusun çoğunlukta olduğu ülkede, bu hareketi tabana yayma hamlesiydi.