Dilimin döndüğü kadar

Dilimizin dönmesi ile ilimizin önmesinin arasındaki farın gözünüze görünmesini, kelimelerin özünü örmenizi, örebilmenizi arzu ederim.

“İlimizin önmesi” ne demek? İl zannetmeyiniz ki günümüzdeki vilayet anlamında kullanılan ildir. İl ülke anlamına gelir Türkçede. El şeklinde de kullanılır. “Bizim eller” dediğimizde yerimiz yurdumuz anlaşılırken “elin oğlu” dediğimizde yabancı kelimesi anlaşılır. Vilayet anlamı ise kelimeye 1930’larda yüklenmiş. “İlimizin önmesi” dediğimde ülkemizin öne çıkması, öncülük etmesi anlamını yüklüyorum “önme” diye bir fiil icad ederek. “Bu fiili ben mi icad etmişim, benden önce kullanan birileri olmuş mu?” diye bir bakayım dedim. İlkin Yaşar Çağbayır’ın 300 bin kelime ihtiva eden sözlüğüne bakıyorum: Evet, tam da kelime onda bulunduğunu düşündüğüm manada kullanılıyormuş. “Önmek: öne çıkmak. Hatta türemek, kalkmak, beklemek, yetişmek, büyümek, fışkırmak anlamlarında da kullanılıyor imiş. Tarama Sözlüğüne baktığımda önmek fiilinin geçtiği birçok cümle ve beyit görüyorum birçok eserden alınmış. Onlardan birisi Abdi tarafından 1429 yılında Farsçadan Türkçeye tercüme edilmiş olan Camasbname’den:

“Yalınız sanma ölüm anadurur

Gece gündüz ol bizi önedurur”