“Benden nefret et ama bana acıma!”

Son zamanlarda bizde de “acıma”nın, karşımızdakine ilişkin olumsuz bir hissiyat olduğuna dair bazı kullanımlar var. Mesela “benden nefret et ama bana acıma!” sözünde olduğu gibi, acımanın bir insana karşı duyulabilecek en berbat his olduğu intibaını uyandıran ifadeler dolanıyor ortalıkta. İnsan ilişkilerinde ölümcül bir narsistik rekabetin geçerli olduğunu anlatmaya çalışan bu tür söyleyişlerin oldukça yeni ve hayli Batı etkilenmeli olduğu kanaatindeyim. Yoksa geleneksel duygu tarihimizde acıma, şefkat, yardımseverlik, merhamet hepsi, aynı hissiyat manzumesinin içinde yer alıyorlar ve aralarındaki ayrımlar üzerinde pek durulmuyor. Oysa soy Batı düşüncesi, hem bunları sürekli parçalara ayırıyor hem de hiçbir zaman harmonik biçimde idrak edemiyor, birbirine karıştırıp duruyor. Aralarındaki ayrımlarıanlayabilmek için durmadan didikliyor.

Batılı düşünürler, acıma (commiseratio), şefkat (misericordia) ve merhamet (compassion) arasındaki farklara ilişkin bize tuhaf gelecek öyle çok şey yazmışlar ki… Elbette içlerinde benim en yakın hiseetiğim Hannah Arendt. Arendt, “acıma” üstüne olumsuz duran Batı külliyatına karşı söz söyleyebilmek için merhameti ondan ayırmaya çalışmış. “Merhamet acımanın tersine tikeli kavrayabilir, geneli bilemez, tek bir insanın ıstırabına odaklanır, somuttur. Oysa acıma soyuttur, globalleştirir, boşboğazdır, o yüzden merhametin yumuşaklığı karşısında şiddetlidir ve hatta acımasızdır” diyor. Andre-Comte Sponville de Arendt’e katılıyor, acıma duyan insanın kibrine, kendini üstün görme hissine dikkat çekiyor. Oysa “hayran olunan şeye de mahkûm edilen şeye de merhamet duyulabilir… Acıma, yukarıdan aşağıya hissedilir. Merhamet ise, tersine, yatay bir duygudur: Ancak eşitler arasında anlam taşır, daha doğrusu ıstırap çekenle, onun yanında ve bundan böyle aynı düzlemde...