‘İnsan insanın kurdudur’

Tecessüsle izlediğim, her fırsatta cumburlop daldığım tartışmalardan birisi, “doğa durumu” diye de bilinen, insanın doğasına ilişkin olanı. Teoloji çevrelerinde tartışma, “kötülük problemi” (teodise) başlığı altında sürdürülüyor. İnsan nedir? İnsanı meleklerden ve diğer canlılardan ayırt eden hususlar nelerdir? İnsanın doğuştan getirdiği potansiyeller var mıdır? İnsan fıtraten iyi midir yoksa kötü mü?.. Bu sorular, gerçekten de kışkırtıcı ve zihin çelici. Batı’da bu tartışma, düşünürleri çok yorgun düşürdü. Bir süreden beri, her şeyi şakaya vurmaktan başka çaremiz kalmadı diyen, kendilerini “ironisist” diye adlandıranlar, “insanın doğası, özü diye bir şey yok kardeşim, vazgeçin artık onu bulma sevdasından” diye feveran edip duruyorlar. Müslüman dünyada da tarih boyunca bu tartışmanın oldukça farklı biçimlerini görmek mümkün ama insanın, en güzel şekilde (ahseni takvim üzere) yaratılmış olmakla, sefillerin en sefili (esfeli safilin) düzeyine indirilmek arasında salınabileceği (Tin/4-5) hususunda genel bir fikir birliği ve sükûnet var.

Yazımın başlığı, Thomas Hobbes’un devletin kökenlerini ve gerekçesini açıklamak için kaleme aldığı “Leviathan” kitabına dayandırılan, meşhur “homo homini lupus” sözünün tercümesi. Hobbes, insanın karıncalar, arılar gibi uyum ve dayanışma içinde olamayacak, sürekli birbirinin aleyhine işleyen yapıda bir arzu akışı olduğunu, dolayısıyla devletin gerektiğini belirtebilmek için söylediğinden beri, bu söz, insanın doğasına olumsuz bakışın mottosu haline gelmiş durumda. O günden beri, insanın doğuştan iyi mi yoksa kötü mü olduğuna ilişkin bir tartışma durmaksızın sürüp gidiyor. İnsanın doğuştan iyi olduğuna inananlar, insanlığın geleceği konusunda iyimserken, insanı kötü bir tabiatta görenler, dünyada ne zaman büyük bir kötülük olsa “ben size dememiş miydim!” pozu veriyor, kendi kötülüklerini de bu tezle meşrulaştırmaya girişiyorlar.

“İnsanın doğası” tartışması bundan sonra da hiç bitmeyecek, bizi hep cezp edecek ama günümüzün küresel insanın hallerine bakınca, Hobbes haklı görünüyor. İnsanın doğası tartışmalarında Müslümanların mutabık kaldıkları fikir, benim de düşüncelerime yön veriyor ama günümüz insanı, hele hele modern Batının zihniyet dünyasına sahip olanlar kesinlikle birbirinin kurdu... Dilersek gördüklerimizi insan doğasıyla değil de kültürle de açıklayabiliriz ama görünen bu.

Yaşadığımız zamanları Ulrich Beck, “risk toplumu” diye formüle ediyor. Bu kavramı birçokları gibi ben de benimsiyor, yazılarımda kullanıyorum. Geleneksel toplumlarda belki doğadan ve diğer insanlardan gelen somut tehlikeler daha çoktu ama yine de onlar “risk toplumu” değillerdi. Çünkü “risk” sözü, gelecekteki ihtimaller düşünülerek değerlendirilen tehlikeleri anlatıyor; dolayısıyla yalnızca geleceğe yönelmiş ve geçmişten kopmaya çalışan modern zamanlarda söz konusu. Yaşadığımız modern toplumun en büyük övünç kaynaklarından birisi, doğadan gelen tehlikelerin belli ölçülerde kontrol altına alındığı iddiası. (Ki ben bu iddiaya hiç ama hiç katılmayanlar tarafındanım.) Ama kendi imal ettiğimiz riskler insanlık tarihinde hiç bu düzeyde olmadı. Çevresel sorunlar, silahlanma, nükleer tehlike ve hele bir de zengin olana dahi güvende olmadığını hissettiren oynak finans piyasaları…

Çözümsüz bir ekolojik sorun, akılları yuvalarından fırlamış iki nükleer silaha sahip devletin savaşa tutuşması, tüm gezegeni mahvedebilir. İmal edilmiş riskler yalnızca bunlarla sınırlı değil; önceleri büyük ölçüde gelenekler tarafından sınırları çizilen evlilik ve çocuk yetiştirme tarzları, şimdi tamamen belirsiz. İnsan, ne yapacağını kendisi belirlemek durumunda… Küreselleşen dünyadaki risk alanlarına bir de hep birbirini kovalayan ve dünya ölçeğinde salgın (pandemi) yapma ihtimali bulunan AIDS, Ebola ve tuhaf ölümcül grip türleri gibi bulaşıcı hastalık tehlikelerini de eklersek...

Risk toplumunda yaşadığımızın bir göstergesi de sigorta sisteminin günümüzde ortaya çıkıp yaygınlaşması... Hepimiz bir biçimde geleceğimizi, hayatımızı garanti altına almak istiyoruz. Garanti bir süreliğine sağlansa bile hepimiz için ve kalıcı biçimde mümkün olamayacağı açık.