Bir ayna olarak Şeyh Bedreddin

Şeyh Bedrettin hakkında Nazım Hikmet’in destanının öncülük ettiği sol edebiyattaki olumlu “devrimci şeyh” portresine mukabil sağ kesimde teşekkül eden olumsuz “devlet düşmanı/zındık şeyh” imajının bir yanıyla Nazım’ın ve takipçilerinin ürettiği solcu Şeyh Bedreddin anlatısının, bir yanıyla da Osmanlı resmi tarihyazımının eseri olduğunu söylemiştik. Şeyh Bedreddin’in kişiliği ve fikirleri konusunda evvelce de birbirine zıt iki ayrı yaklaşım vardı. Bir kısım Osmanlı tarihçileri “isyan” hadisesi konusunda farklı kanaatler serdettiği gibi ulema arasında ve hatta tasavvuf muhitlerinde bile özellikle Varidat’ın değerlendirilmesinde birbirine zıt görüşler sözkonusuydu. Tarihçilerin yaklaşımlarını daha sonra “isyan” hadisesi bağlamında ayrıca tartışmaya çalışacağımızdan, şimdilik yalnızca ulemanın ve sufiyenin içindeki muhtelif bakış açılarına birkaç örnek verelim: Taşköprülüzâde “âlim, âmil, fâzıl ve kâmil” sıfatlarıyla andığı Şeyh Bedreddin’in iftiraya maruz kalarak idam edildiğini söyler. Aynı ifade Gelibolulu Mustafa Âlî’de de vardır. Bursalı Mehmed Tahir “hür fikirli şeyhlerin büyüklerinden” dediği Bedreddin’in tartışılan eseri Varidat hakkında “inceliklerine vakıf olamıyan bazı kimseler tarafından kabule mazhar olamamıştır. Maksadlarını anlayan zatlar ise beğenmişlerdir” der. Şeyhülislam Ebussud Efendi ise “Şeyh Bedreddin Simâvî ki ‘Vâridât’ sahibidir, ‘tekfir etmeyip lâ’net etmeyen kâfirdir’ diyen Zeyd’e ne lâzım olur?” sorusuna “Anın müridlerinden olan kâfirlerdir demek lâzımdır” cevabını vermiştir ki bu fetvada Şeyh’in değil, sonradan kendilerini Şeyh Bedreddin’e nispet eden Rumeli’deki bazı heterodoks unsurların tekfirine cevaz verildiğini düşünenler de vardır. Ancak Ebussud’un kendi devrindeki önde gelen sufi şeyhlerinden üçünün (İsmâil Ma‘şûkî, Muhyiddin Karamânî ve Hamza Bâlî’nin) idam kararını veren şeyhülislam olduğunu unutmamak gerekir. Buna mukabil Ebussud Efendi’nin babası Şeyh Muhyiddin Yavsi, oğlunun tam aksine Şeyh bedreddin’i derinden seven ve Varidat’ın şerhini kaleme almış olan bir sufidir.