Osmanlı ‘mucize’sini açıklayan üç prensi

CUMARTESİ YAZILARI Cumartesi yazılarında birkaç haftadır Osmanlı ekonomik düzenine ilişkin farklı görüş ve tartışmaları değerlendirmeye çalışıyoruz. Son olarak toplumsal hadiseleri iktisadi ilişkiler temelinde açıklama iddiasındaki Marksist tarihçilerimizin Osmanlı tarihiyle ilgili eserlerinde bol bol “teorinin doğrulanması” meselesiyle meşgul olduklarını ama Osmanlı tarihinin iktisat bilimini ilgilendiren problemlerine ilişkin somut bir çözüm önerisi geliştiremediklerini dile getirmiştik. “Buna mukabil ‘Marksist olmayan’ tarihçilerin iktisadi yapı analizleri ve problem çözme girişimleri Osmanlı düzeninin anlaşılması yolunda çok önemli bir mesafe alınmasını sağlamıştır” demiş ve iki hafta önceki “cumartesi yazısı”nda bu çerçevede Ömer Lütfü Berkan’ın çığır açıcı çalışmalarına değinmiştik. Barkan’ın öğrencisi Mehmet Genç muhakkak ki Osmanlı ekonomisinin “mekanizmasını” olduğu kadar “mantığını” anlamak için de dikkate alınması gereken araştırmaları ve daha da önemlisi teorik katkıları olan bir iktisat tarihçimiz. *** Mehmet Genç bir yanda hocası Barkan’ın yolunu sürdürerek iğneyle kuyu kazarcasına bir çabayla ulaştığı arşiv belgelerini didik didik edip Osmanlı iktisadi yapısının günlük işleyişini tespit etmek ve buradan sistemin mahiyetini anlamaya yönelik çalışmalar yaptı. Diğer yanda ise daha önce Ülgener’in giriştiği -daha ziyade sosyolojik nitelikteki- bir arayışı iktisadi temelde sürdürerek Osmanlı sistemini çözümlemeye girişti. Biliyorsunuz, Ülgener kapitalizmin kökeninde Protestan dünya görüşünü bulan Weber’in metodolojisini bizim tarihimize uygulamış, Osmanlı iktisadi yapısının arkasındaki zihniyet ve değerler dünyasını ortaya çıkarmaya çalışmıştı. Genç ise Osmanlı toplumunun iktisadi dünya görüşünün ötesinde, tabiri caizse, “sistemin mantığını” tespite yönelmiştir. Özetle söylemek gerekirse, Genç’e göre, “klasik döneminde” Osmanlı devlet yapısı iktisadî fonksiyonlar görmekteyse de bu fonksiyonlar şırf iktisadî bir mahiyet göstermiyordu. Diğer yandan, iktisadî mahiyette kararları alan veya uygulayan organlar iktisat-dışı alanlarda görevli olan organlardır.