Tarihi yapanlar ve yazanlar

Kimdir bu rûzigârda âsude-hal olan

Tarih-i sergüzeşt-i selef ezberimdedir

Bu beytin şairini hatırlamıyorum. Ancak insanın yeryüzünden dertten, gamdan kurtulamayacağını iddia ediyor. (Belki de varolmanın bedelidir bu. Ademoğlu dünyaya imtihan için gelmiştir). Ziya Paşa da aynı fikirdedir.

Âsude olam dersen eğer gelme cihane

Meydâne düşen kurtulamaz seng-i kazâdan

der. İnsanlık tarihi Habil-Kabil kavgasından bu yana yarışma-çekişme-savaşma ile doludur. Bu mücadele esasen mülkiyet ve hakimiyet meselesine dayanır. Onun da temelinde nefsî arzular vardır. Dışımızdaki düşman ile savaşmak küçük cihat, içimizdeki düşmanla (nefis) savaşmak büyük cihattır. Taraflar anlaşmaya varırsa adına barış denir. Nefis dokuz canlıdır; sekizini tepelesen dokuzuncu başkaldırır, anlaşma bozulur, barış sona erer. Tarih bu maceranın söze ve yazıya dökülmesinin ilmidir.