ORHUN ÂBİDELERİ

“Orhun Âbideleri”ni Göktürk devlet adamları dikmişlerdir. Bu kitabelere eski Türkler “Bengü Taş” derlermiş. Bu taşlar, Orhun Irmağı’nın eski yatağındadır. Göktürklerin diktikleri kitabe anıtlar, bu yazıda mevzu edilmekte olan üç adetten ibaret değildir.

Orhun Âbidelerinden ilki, dört Göktürk hakanına vezirlik yapmış olan Bilge Tonyukuk tarafından dikilmiştir. Diğer iki Orhun Âbidesi muhteva itibarıyla birinci kitabeden daha kıymetlidir. Bu ikisini Yulığ Tigin adında bir Göktürk şehzadesi, Kutluk Han’ın evlatları Kültigin ve Bilge Kağan adlarına yazdırıp diktirmiştir.

Bilge Tonyukuk, kitabede devrin Türk tarihinden ve yaşadıklarından söz etmekte, tecrübeli bir yönetici olarak nasihat vermekte ve görüşlerini dile getirmektedir.

Diğer iki kitabede ise idarenin bozulması, idarecilerin birbirine düşmesi, Çinlilerin sundukları türlü hilelere kapılmaları, bunun neticesinde ülkenin Çinliler tarafından işgal edilmesi gibi mevzularla düşmana karşı verilen istiklal mücadelesi anlatılmaktadır.

Göktürk Devleti’nin ilk kurucusu Bumin Kağan’dır. Fakat bağımsızlık, 50 yıl sürmüştür. Çinliler ipek, menfaat ve kadın gibi tuzaklarla 50 yıl sonra bu Göktürkleri yıkıp esaretlerine aldılar. Esaret dönemi de 50 sene sürdü. Milleti bu zilletten kurtaran, İltiriş Kutluk Han ve sadık arkadaşlarıdır. Bu hakan, hem Çinlilere ve hem de içeride onlara dost olan Türk boylarına karşı mücadele vererek Göktürk Devleti’ni tekrar kurdu. Öldüğünde çocukları küçüktü. Bu sebeple yerine kardeşi Kapagan Kağan geçti. Ancak bu hükümdar, millî çizgiden uzaklaşarak Çin’e yaklaştı. Bunun üzerine ülkede kargaşa çıktı. Boylar ayaklandılar, Kapanak Kağan öldürüldü.

Bu zaman zarfında İltiriş Kutluk Han’ın çocukları Bilge Kağan ve kardeşi Kültigin yetişmişlerdi. Bilge Kağan, kardeşinin desteğiyle tahta çıktı. İçeride bozgunculara, dışarıda Çinlilere karşı savaştı. Birçok zaferler kazandı. Devlette birlik ve dirliği tesis ettikten başka Çin’i de haraca bağladı.